Roszczenie o zachowek: co mówi kodeks cywilny?

Spadkobranie to proces, który może budzić wiele wątpliwości, szczególnie gdy spadkodawca sporządził testament pomijający niektórych członków rodziny. W takich sytuacjach osoby pominięte mogą mieć prawo do zachowku po śmierci spadkodawcy.

W 2023 roku Kodeks cywilny został znowelizowany w zakresie dotyczącym udziału spadkowego, wprowadzając nowe regulacje, które znacząco wpływają na prawa osób uprawnionych. W tym artykule przedstawimy w prosty i zrozumiały sposób najważniejsze informacje o roszczeniu o zachowek w 2024 roku.

Komu przysługuje prawo do zapłaty zachowku?

Zgodnie z Art. 991 K.C. do zachowku uprawnieni są członkowie rodziny spadkodawcy, których pominięto w testamencie lub którzy otrzymali mniejszy udział w spadku, niż im się należy z ustawy. Uprawnionymi są:

• Małżonek (o ile nie został pozbawiony dziedziczenia z winy własnej)
• Dzieci
• Wnuczęta (jeśli ich rodzice nie dziedziczą)
• Prawnuczęta (jeśli ich rodzice i dziadkowie nie dziedziczą)
• Rodzice spadkodawcy (jeśli nie zostali wydziedziczeni)

Spadkobierca ma prawo otrzymać zachowek (przykład):

Pan Jan zmarł, pozostawiając żonę Annę i dwoje dzieci, Katarzynę i Marka. W testamencie Pan Jan zapisał cały swój majątek Katarzynie, co oznacza, że Marek nie otrzymał żadnego udziału w spadku jako zstępny. Marek ma prawo do roszczenia z tytułu udziału w spadku, ponieważ testament pomija go jako członka rodziny.

Ile wynosi zachowek?

Wysokość udziału w spadku to połowa wartości udziału spadkowego, który przypadałby osobie mającej do niego prawo, gdyby dziedziczyła z ustawy. W przypadku osób niezdolnych do pracy i małoletnich zgodnie z § 1 Art. 991 udział w spadku wynosi dwie trzecie wartości takiego udziału, nawet jeśli są zstępni, których testament pomija jako członków rodziny.

Obliczenie zachowku:

Aby ustalić udział w spadku, należy wykonać następujące kroki:

• Ustalić wartość całego spadku.
• Od wartości spadku odliczyć długi i zobowiązania spadkodawcy.
• Wyliczyć udział spadkowy, który przypadałby osobie mającej prawo do dziedziczenia zgodnie z ustawą.
• Pomnożyć udział spadkowy przez odpowiedni współczynnik (1/2 dla osób pełnoletnich i zdolnych do pracy, 2/3 dla osób niezdolnych do pracy i małoletnich).
• Otrzymana kwota to wartość zachowku.

Przykład 1: Obliczenie zachowku 

Dane:

• Pani Barbara zmarła, pozostawiając syna Adama i córkę Ewę.
• W testamencie Pani Barbara zapisała cały swój majątek Ewie.
• Wartość całego spadku Pani Barbary wynosi 200 000 zł.
• Pani Barbara nie miała długów ani zobowiązań.
• Adam jest pełnoletni i zdolny do pracy.

Wyliczenie zachowku:

Udział spadkowy Adama, gdyby dziedziczył z ustawy:

• W tym przypadku spadkodawca pozostawił dwoje dzieci, więc każde z nich dziedziczyłoby po 1/2 spadku.
• Udział Adama wynosi zatem 1/2 * 200 000 zł = 100 000 zł.

Wysokość zachowku Pana Adama:

• Ponieważ Adam jest pełnoletni i zdolny do pracy, jego zachowek wynosi 1/2 wartości udziału spadkowego, czyli 1/2 * 100 000 zł = 50 000 zł.

Wniosek: 

Panu Adamowi zachowek przysługuje  w wysokości 50 000 zł. Pani Ewa, jako spadkobierczyni testamentowa, zobowiązana jest do zapłaty zachowku Panu Adamowi w tej kwocie.

Przykład 2: Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku

Dane:

• Pan Piotr zmarł, pozostawiając żonę Annę i syna Marka.
• Wartość całego spadku Pana Piotra wynosi 300 000 zł.
• W testamencie Pan Piotr zapisał żonie Annie 3/4 swojego majątku, a synowi Markowi 1/4.
• Pan Piotr nie miał długów ani zobowiązań.
• Marek jest pełnoletni i zdolny do pracy.

Obliczenie udziału w spadku:

Udział spadkowy Marka, gdyby dziedziczył z ustawy:

• W tym przypadku spadkodawca pozostawił żonę i syna, więc żona dziedziczyłaby 1/2 spadku, a syn 1/2.
• Udział Marka wynosi zatem 1/2 * 300 000 zł = 150 000 zł.

Udział Marka z testamentu:

• Marek otrzymał z testamentu 1/4 spadku, czyli 1/4 * 300 000 zł = 75 000 zł.

Różnica między udziałem ustawowym a udziałem z testamentu:

• Różnica wynosi 150 000 zł – 75 000 zł = 75 000 zł.

Wysokość udziału w spadku Marka: 

• Ponieważ Marek jest pełnoletni i zdolny do pracy, jego zachowek wynosi 1/2 wartości tej różnicy, czyli 1/2 * 75 000 zł = 37 500 zł.

Wniosek:

Panu Markowi przysługuje roszczenie z tytułu zachowku w wysokości 37 500 zł. Pani Anna, jako spadkobierczyni testamentowa, zobowiązana jest do wypłaty Panu Markowi tej kwoty.

Dodatkowe informacje:

• W tym przypadku Pan Marek otrzymał z testamentu mniej niż mu się należało z ustawy, dlatego ma prawo do udziału w spadku.

• Pani Anna może rozważyć wypłatę Markowi zachowku w formie renty, co może być korzystniejsze dla Marka niż jednorazowa wypłata całej kwoty.

• Pan Marek może również rozważyć negocjacje z Panią Anną w celu polubownego załatwienia sprawy.

Sposoby zaspokojenia roszczenia o zachowek

Istnieje kilka sposobów zaspokojenia roszczenia o udział w spadku.

• Wyplata pieniężna: jest to najczęstszy sposób zaspokojenia roszczenia. Spadkobiercy testamentowi zobowiązani są wypłacić beneficjentom kwotę pieniężną odpowiadającą wartości zachowku
• Przekazanie darowizny: spadkobiercy testamentowi mogą zamiast wypłaty pieniędzy przekazać beneficjentom inne składniki majątku spadkowego, np. nieruchomość lub samochód. Wartość przekazywanych składników musi odpowiadać wartości zachowku.
• Zaliczanie darowizn i zapisów windykacyjnych: darowizny i zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę na rzecz osób uprawnionych do zachowku mogą zostać zaliczone na poczet zachowku.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu lub od otwarcia spadku, jeżeli testament nie został sporządzony.

Zmiany w 2023 roku dotyczące zachowku

W 2023 roku Kodeks cywilny został znowelizowany w zakresie dotyczącym zachowku. Nowe przepisy wprowadzają m.in.:

• Możliwość rozłożenia zachowku na raty: sąd może na wniosek spadkobierców testamentowych rozłożyć zachowek na raty, jeżeli jest to uzasadnione w szczególnych okolicznościach, np. gdy spłata jednorazowej kwoty mogłaby doprowadzić spadkobierców testamentowych do poważnych trudności finansowych.
• Możliwość odroczenia płatności udziału w spadku: sąd może na wniosek spadkobierców testamentowych odroczyć płatność udziału w spadku, np. gdy spłata w ustalonym terminie mogłaby spowodować sprzedaż istotnego składnika majątku spadkowego po znacznie zaniżonej cenie.
• Możliwość obniżenia udziału w spadku: sąd może na wniosek spadkobierców testamentowych obniżyć udział w spadku, jeżeli jest to uzasadnione w szczególnych okolicznościach, np. gdy beneficjent swoim rażąco nagannym zachowaniem względem spadkodawcy dopuścił się umyślnego pozbawienia życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiej choroby.

Case study:

Pani Maria zmarła, pozostawiając syna Tomasza i córkę Annę. W testamencie Pani Maria zapisała cały swój majątek Annie. Tomasz miał z żoną i dwójką dzieci problemy finansowe. Anna odmówiła wypłaty Tomaszowi udziału w spadku w formie jednorazowej kwoty. Tomasz zwrócił się do sądu z prośbą o rozłożenie udziału w spadku na raty. Sąd wziął pod uwagę trudną sytuację finansową Tomasza i jego rodziny i rozłożył udział w spadku na 12 rat.

Co zrobić, jeśli uważasz, że może przysługiwać Ci prawo do zachowku?

Jeśli uważasz, że możesz mieć prawo do zachowku, powinieneś:

• Skonsultować się z prawnikiem: Prawnik pomoże Ci w ocenie zasadności roszczenia, ustaleniu wysokości zachowku, zgromadzeniu dowodów i prowadzeniu sprawy.
• Zgromadzić dowody: zgromadź wszystkie niezbędne dokumenty, takie jak akty stanu cywilnego, dokumenty spadkowe, testament, wyceny majątku spadkowego, czy korespondencję ze spadkobiercami testamentowymi.
• Działaj szybko: roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu lub od otwarcia spadku, jeżeli testament nie został sporządzony.
• Bądź cierpliwy: sprawy o zachowek mogą być długotrwałe i skomplikowane. Bądź cierpliwy i nie poddawaj się, jeśli napotkasz na przeszkody.

Pamiętaj:

• Roszczenie o zapłatę zachowku to skomplikowana kwestia prawna, która wymaga indywidualnej analizy.
• Jeśli masz wątpliwości co do swoich praw, skonsultuj się z prawnikiem.

Kancelaria prawna i jej rola w dochodzeniu zachowku

Sprawy o udział w spadku mogą być skomplikowane, dlatego warto rozważyć skorzystanie z pomocy Prawnika. Prawnik pomoże Ci w:

• Ocenie zasadności roszczenia: Prawnik przeanalizuje Twój przypadek i oceni, czy masz prawo do udziału w spadku.
• Ustaleniu wysokości udziału w spadku: Prawnik obliczy wysokość udziału w spadku, do którego jesteś beneficjentem.
• Zgromadzeniu dowodów: Prawnik pomoże Ci w zgromadzeniu niezbędnych dowodów, takich jak akty stanu cywilnego, dokumenty dziedziczenia, testament, wyceny majątku po spadkobiercy, czy korespondencję ze spadkobiercami testamentowymi.
• Prowadzeniu negocjacji z spadkobiercami testamentowymi: Prawnik może reprezentować Cię w negocjacjach ze spadkobiercami testamentowymi w celu polubownego załatwienia sprawy.
• Reprezentowaniu Cię przed sądem: jeśli dojdzie do sprawy sądowej, Prawnik będzie reprezentować Cię przed sądem i dbać o Twoje interesy.

Podsumowanie

Roszczenie o udział w spadku to skomplikowana kwestia prawna, która wymaga indywidualnej analizy. Jeśli uważasz, że możesz mieć prawo do udziału w spadku, warto skonsultować się z Prawnikiem, aby uzyskać poradę prawną dostosowaną do Twojej sytuacji